Szczepan T. Praśkiewicz OCD
Maryja karmelitańskich znaków,
ikon i modlitw (4)

II. Maryja karmelitańskiego płaszcza

Do maryjnej symboliki nawiązuje również biały płaszcz Karmelu, jaki zarówno bracia jak i siostry zakonu przyoblekają w dniu obłóczyn i zakładają potem w czasie uroczystości liturgicznych, czy w innych podniosłych aktach życia wspólnotowego, i którym też ich ciało zostaje odziane po śmierci i złożone w trumnie. Już w chwili obłóczyn słowa rytuału podkreślają symbolikę płaszcza w kluczu cnoty czystości: „Którzy chodzą za Barankiem bez zmazy, idą za Nim w białym odzieniu. Niech więc zawsze będą twoje szaty jaśniejące na znak wewnętrznej czystości” – słyszy z ust celebransa nowicjusz oblekający habit zakonu, podczas gdy na jego barki zakładany jest biały płaszcz eliański.
Dla karmelity, jego biały płaszcz zakonny przywołuje na pamięć płaszcz Eliasza, przypomina mu o konieczności kultywowania czystości serca i potwierdza uczestnictwo w duchowej mocy Proroka z góry Karmel. Wszak płaszcz, który nosił Eliasz, był oznaką jego prorockiej mocy i oddania serca na wyłączną służbę Bogu. Dlatego odchodząc z ziemi, Prorok przekazał go swojemu następcy – Elizeuszowi, a wraz z płaszczem przekazał mu swoją moc (por. 2Krl 2,1-18).

Powyższa interpretacja symboliki karmelitańskiego płaszcza nie jest jednak jedyną. W ciągu historii wyglądało to bowiem różnorodnie. Jak czytamy u o. Osińskiego, karmelici od początku swego istnienia nosili
„suknie spodnie ciemno-brązowe, a za zwierzchnie okrycie używali białych płaszczów. Ale gdy w roku 639 Humar [Omar], król arabski, najgorliwszy zwolennik Mahometa, a trzeci po nim na tron następca, siłą niezliczonego pogaństwa wspierany, zdobył Palestynę i zburzył Jerozolimę, cały wschód zadrżał pod tą dziką potęgą. W owych czasach saraceni nosili białą zwierzchnią suknię, otóż nie mogli ścierpieć, że zakonnicy Karmelu również białych używają płaszczów i dlatego noszenia ich surowo im zabronili. Opór dzikim zwycięzcom, czyhającym na krew chrześcijan i rzucającym się na nich jak drapieżne zwierzęta na niewinne owieczki, był niepodobny. Ulegli przeto zakonnicy barbarzyńskiej przemocy i po wspólnej naradzie zaczęli używać w miejsce dotychczasowych, białych, płaszczów pstrych, w które wchodziło siedem pasów sukna od szyi do stóp z sobą połączonych, to jest: trzy ciemno brązowe, a cztery białe .

Płaszcze takie nosili aż do roku 1287, w którym na jeneralnej kapitule (…) uchwalono, aby skoro nie zachodzą przeszkody, bo prześladowanie nie dosięga zakon znajdujący się w Europie, gdzie ma za sobą opiekę potężnych mocarstw, przywrócić noszenie pierwotnych białych płaszczów zakonnych, jako właściwych dla karmelitów” (OS 49-50).
Oczywiście, o. Osiński bazuje na jemu dostępnych źródłach, z których jednym jest „Skarb karmelitański” (SK), gdzie czytamy, że
„gdy Humar [Omar], król arabski, wierutny uczeń mahometanów, saraceński książę, Roku Pańskiego 636, zakon karmelitański odrzeć i ogołocić z znamienitej barwy a szaty Panny Maryi, to jest, z białego płaszcza (którego na znak przodkujących wodzów, panieńskiego żywota czystości, świętego Eliasza i Najświętszej Panny Maryi, aż po dziś dzień używają) usiłował, srodze następując, a grożąc się wszystkich wygubić, i to tyrańskim wyrokiem swym, jeśliby takowego płaszcza nie złożyli, czynić postanowił. Jednak nie tylko zakonu nie wygładził, ale też za osobliwą obroną samej Najświętszej Panny, [zakon ten] znamienitymi pożytkami znacznie wsławiony i przyozdobiony przez to został, (…) że osobliwie od czasów tegoż prześladowania bardzo wiele zakonu tego profesów od miecza pogańskiego uszedłszy, po różnych Azji i Afryki państwach, i niektórych też Europy krainach porozchodziwszy się, obfite pożytki uczyniło, i rozmnożyło się. (…) A ponieważ tego zakonu prześwietni ojcowie, od Roku Pańskiego 636 z białych płaszczów byli od Saracenów złupieni i odarci (których, jak się już powiedziało, na pamiątkę czystości Panieńskiej najpierwszych wodzów swych, to jest, Najświętszej Panny Maryi, i świętego Eliasza Proroka, od początku założenia swego (…) używali) wziąwszy na się miasto owych pstre z bretów białych i czarnych, jednakże przecież za osobliwą pomocą Najświętszej Panny Maryi, Honoriusz IV papież pozwolił, aby znowu ku czci i chwale tej Bogarodzicielki Najświętszej Panny Maryi, białe płaszcze w roku 1287 na się wdziali, i przeciwko zakonnikom pewnego jednego zakonu (który się temu, jakoby to z ich przeszkodą i krzywdą miało być, potężnie przeczył) apostolskie potwierdzenie od Mikołaja IV i Bonifacjusza VIII na też białe płaszcze otrzymali (SK 118-125).
Inaczej kwestię płaszcza i jego koloru, bazując na znanym nam już Janie Cheminot, a także na Janie Fillons de Venette (także francuskim karmelicie piszącym w drugiej połowie XIV wieku), interpretuje o. Silvano Giordano, współczesny nam historyk zakonu. Stwierdzając, że w XIII wieku karmelici nosili płaszcze w białe i szare pasy ułożone pionowo, kontynuuje:
„Dopiero w 1287 roku zastąpiono je płaszczem białym, noszonym do dzisiaj. Zgodnie z tą symboliką dwa kolory oznaczały pokutę i czystość; z siedmiu pasów trzy czarne symbolizowały cnoty teologiczne, a cztery białe cnoty kardynalne. Jean de Venette wyjaśnia również pochodzenie owych pasów. Kiedy Eliasz został wzięty do nieba na wozie ognistym, rzucił swój płaszcz Elizeuszowi. Podczas przechodzenia płaszcza przez ogień, jego zewnętrzne fałdy uległy przypaleniu. Płaszczem tym, według opowiadania biblijnego, Elizeusz rozdzielił wody Jordanu na znak, że zgodnie z jego pragnieniem został mu udzielony duch Eliasza. Odtąd jego uczniowie nosili taki sam płaszcz. Twierdzenia te stanowiły podstawowy trzon eliańskiej tradycji zakonu karmelitańskiego o ciągłości życia eremickiego od czasów proroka Eliasza aż do czasów Alberta jerozolimskiego. W oparciu o tę doktrynę karmelici byli przekonani, że są synami Eliasza”.
Z kolei o. Jerzy Zieliński zaznacza, że „biały płaszcz Karmelu, zakładany w czasie uroczystości liturgicznych, (...) nawiązuje do maryjnej symboliki zakonu” (Z 48), i informując czytelnika o ewolucji kształtu i koloru tej szaty, pisze:
„Początkowo karmelici nosili opończe (carpeta) w białe i szare pionowe pasy. Było ich siedem, cztery białe i trzy szare. Opończa miała kształt prostokąta: długa na 2 m i szeroka na 1,5 m. Szerokość pasów wynosiła więc ok. 30 cm. Zarzucano ją na ramiona i wówczas sięgała do bioder. Niektóre obrazy przedstawiają pustelników odzianych opończą w pasy poziome. Jest to przedstawienie niehistoryczne. (...) Nie wiemy dokładnie, jakie znaczenie [pasy] miały dla pierwszych karmelitów, którzy je założyli: (a) symbolizują siedem darów Ducha Świętego, w które powinien być przyodziany każdy karmelita; (b) oznaczają przyodzianie zakonnika w cnoty oraz łaski; (c) niektórzy wywodzą pasiastą opończę karmelitów z tradycji muzułmańskiej. Pasiaste szale nosili wędrowni muzułmańscy pustelnicy. Były dla nich znakiem eliaszowego i mistycznego powołania. (...) Opończa miała swoją wymowę w warunkach palestyńskich. W Europie okazała się jednak problemem natury estetycznej, stanowiąc powód do żartów i drwin, zniechęcając potencjalnych kandydatów do życia karmelitańskiego. Z technicznego punktu widzenia była trudna do wykonania; musiała być tkana w całości. Wcale też nie kojarzyła się z Maryją, a przecież karmelici z wielką determinacją zabiegali o uznanie swej maryjnej nazwy. Bywało więc, że nazywano ich zakonnikami w pasy, jak chociażby w Anglii (striped brothers) czy we Francji (les barrés). Dopiero gdy kapituła generalna w Montpellier (1287) decyduje o zmianie pasiastej opończy na białą, a papież Honoriusz IV udzielił pozwolenia, biały płaszcz zaczął się odtąd kojarzyć z maryjnym wymiarem karmelitańskiej duchowości i ułatwił przyjęcie się nazwy zakonu: Bracia Matki Bożej z góry Karmel” (Z 48).

Odnotujmy na marginesie, że w czasie gdy Karmel przyjął za zgodą Honoriusza IV biały płaszcz za swój oficjalny znak, istniał jeszcze niewielki mendykancki zakon Błogosławionej Maryi Matki Chrystusa (Fratres Ordinis Beate Mariae Matris Christi), którego bracia również nosili biały płaszcz (do czego czynił aluzję cytowany tekst SK, 125). Gdy zakon ten został rozwiązany (w 1274 r.), karmelici mogli już bez przeszkód utożsamić się z nowym znakiem swej maryjnej konsekracji.
Biel, jak zaznaczają autorzy, przywołuje na myśl czystość. Biały płaszcz Karmelu ma w tym względzie podwójne odniesienie. Mówi bowiem o konsekracji zakonnej, której częścią jest ślub czystości, ale odwołuje się także do tajemnicy poczętej bez grzechu Maryi. W obydwu jednak przypadkach wprowadza w Jej misterium, ukazując Ją z jednej strony jako wzór dziewiczego oddania się Bogu, a z drugiej strony jako tajemnicę samą w sobie, którą z szacunkiem i podziwem adorują czyste serca aniołów i świętych.


Pytania do dzielenia się i dialogu:

1. Jaka jest eliańska symbolika białego płaszcza ?
2. Dlaczego noszono czasowo płaszcze w pasy ?
3. Jaka jest Maryjna symbolika płaszcza Karmelu ?