Szczepan T. Praśkiewicz OCD
MARYJA KARMELITAŃSKICH ZNAKÓW, IKON I MODLITW (1)

WSTĘP

Sobór Watykański II, który podjął dzieło odnowy Kościoła powszechnego, zachęcił wszystkich, „aby szczerze popierali kult Błogosławionej Dziewicy, szczególnie liturgiczny, a praktyki i zbożne ćwiczenia ku Jej czci, zalecane w ciągu wieków przez Urząd Nauczycielski, cenili wysoko” (LG 67). Z kolei papież Paweł VI, któremu przypadło przeprowadzić reformę soborową, w swym przesłaniu na Międzynarodowy Kongres Mariologiczny w Santo Domingo z 1965 roku zaznaczył, że Ojcowie Soborowi mówiąc o formach pobożności maryjnej zalecanych przez Kościół, mieli na myśli przede wszystkim „różaniec święty i szkaplerz karmelitański” (AAS 57 (1965) 376).

Szczególnym propagatorem nabożeństwa szkaplerznego był papież Jan Paweł II: nosił on szkaplerz osobiście, często o nim mówił, zachęcał do praktykowania nabożeństwa szkaplerznego i wydał o nim list apostolski, zatytułowany „Opatrznościowe wydarzenie łaski” (OWŁ). Także Benedykt XVI mówił o nabożeństwie do Matki Bożej Szkaplerznej, szerzonym w Kościele przez zakon karmelitański i przynoszącym owoce modlitwy, kontemplacji, służby Bogu i bliźnim (ORp 9-10 (2006) 48)

W niniejszym rozdziale naszego przedłożenia o Najświętszej Maryi Pannie w życiu Karmelu, zatytułowanym „Maryja karmelitańskich znaków, ikon i modlitw” omówimy maryjną symbolikę i wymowę teologiczną nie tylko karmelitańskiego szkaplerza, ale także płaszcza i herbu zakonnego, a nadto zagłębimy się nad wymową karmelitańskiej ikonografii, nad przesłaniem karmelitańskich Mszy św., karmelitańskiej liturgii godzin, antyfony „Flos Carmeli” i karmelitańskich litanii.

I. Maryja karmelitańskiego szkaplerza

Szkaplerz karmelitański jest zewnętrznym znakiem i wyrazem nabożeństwa maryjnego związanego z historią i z wartościami duchowymi Zakonu Braci Najświętszej Dziewicy Maryi z góry Karmel. Dlatego kto go przyjmuje, wiąże się duchowo z zakonem karmelitańskim i zobowiązuje się do życia maryjną jego duchowością z uwzględnieniem charakteru swojego stanu życia. Po przywołaniu pierwszego polskiego przekazu o nabożeństwie szkaplerznym ze „Skarbu karmelitańskiego” (SK), skupimy się na wytycznych zatwierdzonego przez Stolicę Apostolską w 2000 roku „Obrzędu błogosławieństwa i nałożenia szkaplerza karmelitańskiego” zawartych we „Wprowadzeniu” (OB), a nadto na treściach Listu Jana Pawła II „Opatrznościowe wydarzenie łaski”, wydanego w 2001 roku z okazji 750-lecia szkaplerza (OWŁ).

1. Historia i współczesność
1.1. Najstarsza w Polsce całościowa wykładnia szkaplerzna „Skarbu Karmelitańskiego” (1657).

„Skarb karmelitański” traktuje o szkaplerzu najpierw w swym trzecim rozdziale, zatytułowanym: „O osobliwej miłości Najświętszej Panny Maryi na przeciw świętemu zakonowi karmelitańskiemu”. I wprowadzając czytelnika w lekturę tegoż rozdziału, zaznacza: „Pokazaliśmy początek i postępek zakonu karmelitańskiego, słuszna, abyśmy nieco i o miłości Panny Najświętszej naprzeciw temu zakonowi powiedzieli: była ona zaprawdę tak wielka, że jako Matka jedyne zwykła miłować dziatki swoje (…), tak i owszem bardziej Panna Najświętsza, będąc Matką pięknej miłości, już z dawna sobie zakon karmelitański ulubiła. Ażeby się to jasno obaczyło, przytoczymy tu kilka znaków prawdziwej miłości, z których każdy snadnie może poznać [tę] miłość” (SK 27).
Znakami tymi, według autora „Skarbu”, tj. o. Cyryla od św. Maryi, są: po pierwsze, że „Najchwalebniejsza Boga Rodzica Panna Maryja [tenże] św. zakon wznieciła któremu tytuł swój osobliwy nadała”; i po drugie, że mu „św. habit, albo szkaplerz, w którym tak zakonnicy karmelici, jako i drudzy w bractwie będący chodzą, nadała” (SK 27-29).
O szkaplerzu w całej swej rozciągłości traktuje kilka kolejnych rozdziałów „Skarbu”: czwarty, który opisuje kłopoty karmelitów związane z przybyciem do Europy, wizję szkaplerzną i pomoc doznaną od Maryi; piąty, w którym „pokazuje się, jak to objawienie bł. Szymona było boskie”; szósty, mówiący o tym, że „św. szkaplerz nie tylko zakonników karmelitów jest własny, ale też i innych braci, którym porządnie bywa rozdany”, i siódmy, „toż dalej wywodzący”. W rozdziałach od ósmego do siedemnastego tłumaczy się słowa Maryi wypowiedziane do św. Szymona, opisując przy tym liczne cuda. Kolejne dwa rozdziały „Skarbu” poruszają kwestie „przywileju sobotniego”, gdzie, już wtenczas, „zadaje się wątpliwości o Bulli Sobotniej, i dosyć jej czyni” (SK 92).

1.2. Wykładnia współczesna (według OB)

Jak to już mówiliśmy, zakon karmelitański powstał w XII wieku na górze Karmel w Ziemi Świętej. Tworzyła go grupa pochodzących z Zachodu pustelników, którym nadał regułę św. Albert, patriarcha jerozolimski, zalecając między innymi, aby pośrodku swych cel zbudowali kaplicę, w której gromadziliby się na Eucharystię. Pustelnicy nadali tej kaplicy wezwanie maryjne, pragnąc związać się od samych początków z Matką Najświętszą, i tak jak Ona uwielbiać Pana i radować się z Jego wspaniałej miłości miłosiernej (por. Łk l,46); rozważać w swoim sercu wszystkie sprawy Jezusa (por. Łk 2,19.51); utożsamiać się z najbardziej potrzebującymi, z ubogimi duchowo i materialnie, z zepchniętymi na margines życia (Łk l, 39; J 2, 3); trwać w modlitwie i być otwartymi na Ducha Świętego, który daje moc do wszelkiego rodzaju posługiwania (por. Dz 1,14; 2, 1-4).
Jednakże już w pierwszej połowie trzynastego stulecia karmelici byli z Góry Karmel coraz bardziej wypierani przez Saracenów i zaczęli emigrować do Europy, która przyjęła ich – jako eremitów – niezbyt gościnnie. Papieże nadali więc karmelitom oblicze zakonu żebrzącego, a nadto z pomocą podczas tej inkulturacji przyszła im sama Matka Najświętsza, która podczas wizji doznanej 16 lipca 1251 r. w Anglii przez przełożonego generalnego – św. Szymona Stocka, zapewniła, że zakon przetrwa wszystkie trudności, gdyż Ona okryje go swoją opieką, której zewnętrznym znakiem będzie szkaplerz, na który wskazała. Później zaczęto pobożnie wierzyć, że Maryja Dziewica szybko, bo w pierwszą sobotę po śmierci, uwalnia z czyśćca karmelitów i noszących szkaplerz, jeśli za życia zachowywali czystość według stanu i praktykowali modlitwę. Chodzi tu o tzw. „przywilej sobotni”.
Począwszy od tego okresu nabożeństwo szkaplerzne rozwinęło się na szeroką skalę, gdyż znak opieki Maryi zapragnęli nosić także ludzie świeccy i przy klasztorach karmelitańskich zaczęły powstawać bractwa szkaplerzne oraz inne zrzeszenia pobożnych osób przyjmujących szkaplerz. Ten znak opieki Maryi zdobił piersi nie tylko prostego ludu, ale królów i papieży. Ceniła go bardzo i nazywała suknią Najświętszej Dziewicy święta Teresa od Jezusa, reformatorka Karmelu i wielu świętych.
W Polsce nabożeństwo szkaplerzne zaczęło się rozwijać od XIV wieku, kiedy to karmelici przybyli do naszego kraju. Bractwa szkaplerzne i sodalicje karmelickie były zjawiskiem nader powszechnym. Ich rozwój zahamowały rozbiory, w następstwie których prawie wszystkie klasztory zostały skasowane.
Duchowość karmelitańską na ziemiach polskich ożywił św. Rafał Kalinowski. Założył on bractwa szkaplerzne w Czernej i w Wadowicach, szerzył nabożeństwo szkaplerzne w Galicji i na Śląsku, posyłał też szkaplerze do Rumunii, na Węgry i na Syberię.
Wierni szybko zrozumieli, że przywdzianie szkaplerza to poddanie się pod opiekę Maryi i doświadczanie jej w różnych trudach życia i w momencie śmierci, ufając również, że i po śmierci wstawi się za nimi Ta, która z matczyną miłością troszczy się o braci swojego Syna, „póki nie zostaną doprowadzeni do szczęśliwej ojczyzny”(LG 62).
W ostatnim czasie, dzięki głębszemu poznaniu tradycji, będącemu owocem badań i procesu odnowy w całym Kościele, zmieniło się nastawienie do pobożności ludowej, w tym także i do nabożeństwa szkaplerznego (LG 67; EN 48). Pobożność maryjną wyrażającą się przez szkaplerz praktykują dziś liczne środowiska eklezjalne, które w różnym stopniu utożsamiają się z rodziną karmelitańską i do niej przynależą. Wszyscy zobowiązani są do gorliwego życia maryjnością charakterystyczną dla karmelitańskiej duchowości, każdy jednak w sposób odpowiadający więzi łączącej go z karmelitańską rodziną Maryi.

Pytania do dzielenia się i dialogu:
1. Jakie znaki miłości Maryi do Karmelu przedstawia "Skarb Karmelitański”?
2. Jak wyglądała „inkulturacja” eremitów z góry Karmel w Europie ?
3. Co wpływa na rozwój nabożeństwa szkaplerznego?