SZCZEPAN T. PRAŚKIEWICZ OCD
MARYJA KARMELITAŃSKIEJ HISTORII (3)

IV. Obecność Matki Chrystusa w karmelitańskiej liturgii

Pierwotni karmelici, którzy osiedlili się na górze Karmel, szukając dla siebie wzorców celebracji liturgicznych sięgnęli po zwyczaje, jakimi żył tamtejszy Kościół lokalny, tj. Kościół jerozolimski. Zarówno w macierzystym klasztorze na Karmelu, jak i w powstających klasztorach europejskich, pilnie naśladujących palestyńskie tradycje, zastosowali się do prostej i surowej liturgii zwanej obrządkiem bazyliki Bożego Grobu. Był to rzymsko-galijski ryt zbliżony do liturgii kartuzjańskiej, wywodzący się z centralnej Francji, a przystosowany do zwyczajów jerozolimskich w czasie istnienia feudalnego państwa krzyżowców. Łączył on miejscowe obrządki Wielkiego Tygodnia z bazyliki Bożego Grobu z elementami galijskiego rytu mszy i brewiarza. Nawiązywały do niego różne wspólnoty zakonne, między innymi bożogrobcy, joannici, templariusze, norbertanie i bracia szpitalni Najświętszej Maryi Panny.
Gdy analizujemy pierwsze rubrycele liturgiczne karmelitów, tj. ich ordynaria i santorał, widzimy, że żywotną częścią karmelitańskiego rytuału, bazującego na wspomnianej liturgii jerozolimskiej, były liczne zwyczaje odwołujące się do Matki Chrystusa. Liturgia pierwotnych karmelitów obfitowała w maryjne akcenty wypełniające niemalże cały dzień. Rano, przed prymą, śpiewano Mszę o Najświętszej Maryi Pannie, a wieczorem, po komplecie i odśpiewaniu antyfony Salve Regina, wspólnota gromadziła się jeszcze przed Jej ołtarzem, aby odśpiewać jakąś pieśń ku Jej czci. Codziennie odmawiano Małe Oficjum o Najświętszej Maryi Pannie. Antyfonę Salve Regina śpiewano wiele razy w ciągu dnia, gdyż Kapituła w Barcelonie (1324) postanowiła kończyć nią wszystkie Msze św. i poszczególne części Liturgii Godzin. Imię Maryi wprowadzono do Confiteor. Raz w tygodniu, najczęściej w sobotę, gdy pozwalały na to przepisy, Matce Bożej było poświęcone całe oficjum liturgiczne. Wszystko to ubogacały jeszcze maryjne procesje, litanie, różaniec i bractwa.

Niezwykle uroczyście obchodzono święta maryjne, tj. Oczyszczenie (2 lutego), Zwiastowanie (25 marca), Wniebowzięcie (15 sierpnia) i Narodzenie (8 września). Celebrowano je w najwyższej randze, tj. rytem totum duplex (dzisiejsze sollemnitas), czyli z Gloria, Credo i Prosa (tj. z sekwencją) podczas Mszy św. W XIV wieku wprowadzono uroczyste celebrowanie Niepokalanego Poczęcia (8 grudnia), co zrosło się z maryjną myślą Karmelu wyjątkowo mocno. Zanim Kościół orzekł jako dogmat, że Maryja została zachowana wolną od wszelkiej zmazy winy pierworodnej, zakon bronił Jej czystości w licznych polemikach, włączając się w ten sposób w nurt sensus fidei wiernego ludu. Nadto z końcem czternastego stulecia w dniu 17 lipca zaczęto obchodzić w Anglii uroczyste wspomnienie Świętej Maryi z Góry Karmel – Commemoratio solemnis Sanctae Mariae de Monte Carmelo, które z początkiem następnego stulecia rozpowszechniło się na terenie całej Europy w dniu 16 lipca, i tak jest do dzisiaj.

V. Dowody archeologiczne
Miejscem narodzin pierwszej karmelitańskiej wspólnoty na górze Karmel jest Wadi 'ain es-Siah, w tradycji karmelitańskiej Dolina Męczenników, w nawiązaniu do podań o męczeńskiej śmierci ostatniej wspólnoty zakonu na tym miejscu w 1291 roku. Do dziś bije tam źródło, znajdują się częściowo odrestaurowane ruiny klasztoru i kaplicy „w pośrodku cel”, celi przeorskiej „przy wejściu na miejsce” oraz liczne wapienne groty.
Badania archeologiczne doliny ujawniły, że historyczni karmelici nie byli pierwszymi mieszkańcami tego miejsca i że chrześcijańska tradycja pustelnicza została na nim zapoczątkowana już w połowie V wieku. Wymowną cechą tej przedkarmelitańskiej epoki, skupionej zasadniczo wokół postaci i duchowego dziedzictwa proroka Eliasza, jest jej maryjny rys. Wiąże się on z niewielką grotą w kształcie stajni wykutą w wapiennej skale, którą archeolodzy identyfikują jako miejsce modlitwy przedkarmelitańskiej wspólnoty mnichów bizantyjskich. To m.in. w tej grocie archeolodzy odnaleźli fragmenty glinianych naczyń pochodzących z V wieku, które pozwoliły umiejscowić początki monastycznej wspólnoty z Wadi.
Wspomniana grota jest najbardziej intrygującą i unikalną konstrukcją wśród wszystkich obiektów Wadi. Ma kształt zbliżony do prostokąta. Wiedzie do niej jedno niskie wejście zamykane prawdopodobnie w przeszłości drewnianymi drzwiami. Po prawej stronie wejścia znajduje się niewielkich rozmiarów okienko, a mniej więcej pośrodku groty filar. W północnej i wschodniej ścianie pustelnicy wykuli wgłębienia przypominające kształtem żłoby. Jest ich czternaście. W ścianach groty, noszących jeszcze do dzisiaj w niektórych miejscach mikroskopijne ślady niebieskiej farby, znajdują się również trzy kamienne obręcze, podobne do tych, jakich używa się do przywiązywania zwierząt. Nad grotą wydrążono małą komorę (jakby pierwsze piętro), do której wiodą kamienne schody.
Łącząc ze sobą różne fakty dotyczące groty, obecność znacznej ilości bizantyjskiej ceramiki, a także sąsiedztwo grot pustelniczych, badacze Wadi z lat 1951-1967, a następnie z lat dziewięćdziesiątych, identyfikują grotę jako kaplicę bizantyjskiej wspólnoty. Największą tajemnicą do rozwiązania okazał się więc jej wewnętrzny wystrój przypominający stajnię. Dlaczego pustelnicy bizantyjscy nadali taki właśnie wygląd miejscu przeznaczonemu na wspólną modlitwę liturgiczną? A może w późniejszym czasie kaplica została przebudowana na stajnię? Historycy przyjmowali dotychczas następujące rozwiązania, które syntetyzuje o. Jerzy Zieliński: albo nastąpiła desakralizacja kaplicy przez średniowiecznych łacińskich pustelników karmelitańskich, którzy użyli jej jako stajni dla zwierząt, na posiadanie których zezwalała im reguła (RP 13), albo zamiany kaplicy na stajnię dokonali muzułmanie po zdobyciu Akko (1291), kiedy to karmelici definitywnie opuścili Karmel i Ziemię Świętą udając się do Europy.

Pytania do dzielenia się:
1. Jakim rytem liturgicznym posługiwali się pierwsi karmelici ?
2. Jak wyglądała cześć liturgiczna Maryi w Karmelu ?
3. Do kogo nawiązywali mnisi bizantyjscy na Górze Karmel i późniejsi karmelici ?