SZCZEPAN T. PRAŚKIEWICZ OCD
MARYJA KARMELITAŃSKIEJ HISTORII (2)

II. Potwierdzenie tytulacji maryjnej przez dokumenty papieskie

Kolejne potwierdzenie maryjnej tytulacji Karmelu, od zarania jego dziejów, znajdujemy w dokumentach papieskich – bullach i reskryptach, niekoniecznie zawsze adresowanych do przełożonych zakonu. Odbiorcami niektórych dokumentów mogli być biskupi czy władcy świeccy, jednak dokumenty te nie mogą nas nie interesować, gdy w swej treści nawiązują do maryjnego tytułu karmelitów. Pomijamy oczywiście dokumenty apokryficzne, tj. odwołujące się do czasów sprzed XIII wieku i pragnące udowodnić „historyczność” istnienia zakonu przed jego prawdziwymi początkami historycznymi.
Według historyków zakonu i Kościoła, pierwszym autentycznym papieskim dokumentem historycznym, dotyczącym Karmelu, jest bulla Ut vivendi normam, wydana przez Honoriusza III 30 stycznia 1226 roku i zatwierdzająca „vitae formam”, tj. regułę nadaną zakonnikom przez św. Alberta. W bulli nie ma jednak żadnego akcentu maryjnego. Taki akcent, w tytulacji zakonu, spotykamy po raz pierwszy w konstytucji apostolskiej Grzegorza IX Providi more pastoris z 5 kwietnia 1227. Historycy poddają jednak użycie tej tytulacji za rzecz wątpliwą, gdyż w innych, późniejszych bullach wydanych dla zakonu przez tegoż papieża, ona nie występuje: znajdujemy w nich jedynie tytulację „eremici z góry Karmel”, a nie „eremici świętej Maryi z góry Karmel”. Ponadto historycy widzą pewną niezgodność, co do miejsca wydania i co do daty samego dokumentu.
Tytulacja „Przeorowi i Braciom Zakonu Błogosławionej Maryi z góry Karmel” pojawia się też w Bullarium Carmelitarum w konstytucji apostolskiej Innocentego IV Devotionis vestrae precibus z 12 lipca 1247, ale ponieważ konstytucja ta nie jest odnotowana w Regesta Innocentii IV i są pewne wątpliwości co do jej daty, gdyż z niezrozumiałych względów daty tej nie podaje zbiór dokumentów zakonu – Speculum Ordinis – wydany 1507 roku (podczas gdy zawsze opatruje datą sto innych dokumentów papieskich, które zawiera), historycy lękają się uznać ją za w stu procentach autentyczną.
Tak czy inaczej, współczesna krytyka historyczna stwierdza, że maryjną tytulację zakonu podaje po raz pierwszy bezsprzecznie dopiero bulla tegoż samego Innocentego IV, ale o cztery i pół roku późniejsza, bo wydana 13 stycznia 1252. Incipit tejże bulli brzmi Ex parte dilectorum i zaadresowana jest ona do arcybiskupów i biskupów w obronie karmelitów, tj. „synów eremitów zakonu świętej Maryi z góry Karmel”. Paradoksalnie bulla Ex parte dilectorum nie figuruje w Bullarium Carmelitarum, ale odnotowuje ją Regestum Innocentego IV, co daje stuprocentową pewność. Z pewnością Bullarium Carmelitarum pominęło ją dlatego, że nie była zaadresowana do przełożonych zakonnych, ale do hierarchii Kościoła w obronie zakonu.
O. Nilo zauważa, że jakkolwiek dokumenty papieskie tego czasu nie zdołały odejść od nazywania karmelitów eremitami, pomimo nadania im przez Innocentego IV w 1247 roku miana zakonu żebrzącego, to jednak były one konsekwentne (choć i tutaj zdarzyły się wyjątki) w odniesieniu do maryjnego tytułu karmelitów. Maryjną tytulację zakonu potwierdziło bowiem w drugiej połowie XIII wieku siedmiu następców Innocentego IV, mianowicie cztery razy w bullach skierowanych do zakonu Aleksander IV (1254-1261), dziesięć razy w dokumentach wydanych dla zakonu lub w jego obronie Urban IV (1261-1264), dziewięć razy Klemens IV (1265-1268), trzy razy Honoriusz IV (1284-1287), siedem razy Mikołaj IV (1288-1292) i dziesięć razy Bonifacy VIII (1294-1303).
Reasumując, stwierdzamy z radością, że maryjny tytuł zakonu karmelitańskiego, który według obecnej wiedzy historycznej pojawił się po raz pierwszy w dokumencie papieskim 13 stycznia 1252 roku (w Ex parte dilectorum Innocentego IV), a może i kilka lat wcześniej, bo 12 lipca 1247 roku (w Devotionis vestrae precibus tego samego papieża), Stolica Apostolska przejęła powszechnie w drugiej połowie XIII wieku i posługuje się nim po dzień dzisiejszy. Oficjalna nazwa zakonu w rejestrach Kurii Rzymskiej po dziś dzień brzmi jako Ordo Fratrum [lub Fratrum Discaleatorum] Beatissimae Virginis Mariae de Monte Carmelo – Zakon Braci [lub Braci Bosych] Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel.

III. Treści maryjne w dokumentach zakonnych

Odwołując się w swoim wykładzie do dokumentów zakonnych dotyczących nie tylko maryjności Karmelu, ale i jego początków w ogóle, o. Nilo zaznacza: „Matematyka nie jest opinią. I nie jest nią też historia. Historia bowiem, tak samo jak matematyka, wymaga precyzji i dokładności. (...) Niestety, historiografia Karmelu, zwłaszcza jego początków, cierpi tutaj na chroniczną i nieuleczalną chorobę braku lub niewystarczalności dokumentów”.
Najazdy saracenów, którzy palili wszystko to, co spotkali, pożary bibliotek i archiwów zakonnych w Londynie i w Montpellier, zniszczyły nieodwracalnie drogocenne źródła, w których z pewnością znajdowały się też materiały dotyczące związków pierwotnych karmelitów z Maryją z Nazaretu. Posiadamy jednak dwa drogocenne zbiory pierwotnych dokumentów. Tytuły obydwu rozpoczynają się od słowa Speculum, jakkolwiek kontynuacja tytułu w każdym jest potem inna. Pierwszy został wydany w Wenecji w 1507 roku, opracował go o. Jan Chrzciciel de Cathaneis (zm. 1532), i jego pełny tytuł brzmi: Speculum Ordinis Fratrum Gloriosissimae Dei Genitricis semperque Virginis Maraiae de Monte Carmelo. Drugi, opublikowany w Anwersie w 1680, zawdzięcza swoją redakcję o. Danielowi od Dziewicy Maryi van Audenaerde i zatytułowany jest następująco: Speculum Carmelitarum sive historia Eliani Ordinis Fratrum Beatissimae Virginis Mariae de Monte Carmelo.
Speculum o. Daniela (zm. 1678), dwutomowe, zawiera prawie wszystkie dokumenty poprzedniego Speculum o. Jana Chrzciciela, a nadto wiele dokumentów późniejszych oraz zbiór pt. Vinea Carmeli seu historia Ordinis. O. Daniel nie doczekał wydania dzieła. Ukazało się ono dopiero w drugim roku po jego śmierci.
O. Nilo zauważa wprawdzie w obu kolekcjach pewne nieścisłości i postuluje krytyczną ich reedycję, której opracowania musiałaby się podjąć komisja kompetentnych historyków, ale równocześnie stwierdza, że są one „niezastąpionym narzędziem dla każdego, kto chce studiować starożytność karmelitańską zarówno z punktu widzenia historycznego jak i duchowego”. Bazując więc na obu kolekcjach, a przede wszystkim na monumentalnym dziele o. Nilo, w którym uwzględnia on dokumenty przez obie kolekcje pominięte, przywołajmy chociażby następujące najstarsze dokumenty karmelitańskie, w których znajdujemy potwierdzenie maryjności zakonu od zarania jego dziejów.

1. O założeniu pierwszych mnichów
Najstarszym dokumentem zakonu ukazującym wczesną duchowość karmelitańską jest dzieło Filipa Ribota Decem libri de institutione et peculiaribus gestis religiosorum carmelitarum. Jest to pierwszy, systematyczny i kompletny wykład na temat charakterystycznych elementów duchowości Zakonu. Odnajdujemy w nim omówienie istotnych zagadnień, tematów i symboli karmelitańskich, jak duchowość eliańska i (w mniejszym stopniu) maryjna, góra Karmel, kaplica w środku cel, habit, duchowa podróż, itd.). Księga upatruje źródło charyzmatu zakonu przede wszystkim w osobie proroka Eliasza, a poprzez niego także w Maryi z Nazaretu.
Do pierwszej połowy XX wieku, a nawet do Vaticanum II, do kiedy to broniono „historyczności” zakonu od czasów eliańskich do współczesnych, uważano, że dzieło zostało napisane już w 412 roku i zwano je Księgą Jana XLIV, przypisując temuż patriarsze jerozolimskiemu. Krytyka historyczna wykazała jednak, że zostało napisane, przynajmniej pierwsza jego księga, dopiero w XIV wieku (ok. 1370); pozostałe zaś księgi po 1385 roku. Maryjności Karmelu poświęcona jest cała księga szósta. Dzieło broni maryjnego tytułu zakonu i stawia karmelitom Matkę Najświętszą jako wzór do naśladowania. Powinni Jej być podobni przede wszystkim w dziewiczej czystości i rozważaniu Bożego prawa.

2. Ognista strzała
W 1270 roku Mikołaj Francuz (zm. 1275) jako ex-generał zakonu, przejęty losem swej rodziny zakonnej w Europie, widząc jak zatraca się jej duch eremicki, gdyż bracia wracają do cel tylko na nocny spoczynek, a cały dzień apostołują, napisał list zatytułowany Ignea sagitta (Ognista strzała), broniąc w nim pierwotnego, pustelniczego ducha Karmelu i sprzeciwiając się karmelitańskim fundacjom w miastach. Przywołując zbawienne owoce samotności i stawiając przed oczy karmelitów biblijne przykłady jej przeżywania, zaznaczył, że właśnie w samotności celi dokonało się prawdziwie wcielenie Syna Bożego, po dialogu Gabriela z Maryją. Pragnął tym samym powiedzieć, że karmelici jako zakon maryjny powinni naśladować Matkę Bożą w Jej płodnej samotności. Ona przebywała w samotności, rozważając słowo Boże, jak też, w myśl przepisu reguły powinni czynić karmelici. I zauważmy, że po tej linii pójdzie wielu pisarzy karmelitańskich kolejnych wieków. Np. bł. Jan Soreth (zm. 1471) napisze, że nawet jeśli reguła karmelitańska, zmieniona z eremickiej na mendykancką „zmusza braci do opuszczenia samotności zewnętrznej, to mogą oni w każdej chwili, nawet w centrum tłocznych miast, skupić się na wzór Dziewicy z Nazaretu w wewnętrznej celi swego serca, aby wraz z Nią i tak jak Ona rozważać słowo Boże”.

3. Konstytucje z 1281 i z 1294 roku i Akta Kapituły generalnej z Montpellier (1287)
Jakkolwiek już w bulli Aleksandra IV Quoniam ex apostolici z 1256 roku znajdujemy trzykrotnie odsyłacz do konstytucji zakonu, co jest oczywistym dowodem na wcześniejsze istnienie takowych, dysponujemy obecnie tylko dwiema ich redakcjami z XIII wieku, i pierwsza jest o 25 lat późniejsza od wspomnianej aluzji papieża, bo nosi datę 1281 roku (tzw. konstytucje londyńskie). Akcenty maryjne w tymże tekście konstytucji nie są zbyt liczne, potwierdzają jednak maryjne nabożeństwo karmelitów, bo wyszczególniają święta maryjne, które należy celebrować i nakazują czynić ukłon, ilekroć w liturgii występuje imię „Maryja”.
Drugim trzynastowiecznym tekstem konstytucji jest ten z Bordeaux z 1294 r. Oprócz elementów maryjnych wspomnianych wyżej, zawierają one wielką nowość, bo po raz pierwszy w oficjalnym dokumencie zakonu Matka Boża nazwana jest w nich jego patronką: „Beata Virgo Patrona nostra”.
Cenniejszym jeszcze jest zapis, jaki znajdujemy w aktach celebrowanej pod koniec XIII wieku Kapituły Generalnej w Montpellier (1287). Przywołując imię Matki Najświętszej i nazywając Ją chwalebną (gloriosa), stwierdzają one następnie, że „nasz zakon z góry Karmel został założony ku Jej służbie i chwale” (in cujus obsequio et honore fundata est nostra religio). Podobnie w tym też czasie, bo podczas pełnienia posługi przełożonego generalnego w latach 1274-1294, w swym liście do króla angielskiego Edwarda I, wyraził się o. Piotr de Millaud. Prosząc króla o poparcie dla zakonu wobec papieża Grzegorza X, obiecał mu nie tylko modlitwę i pokutę w jego intencji podejmowaną przez zakonników, ale i opiekę Najświętszej Maryi Panny, ku której czci i chwale zakon został założony w Ziemi Świętej.

4. Konstytucje z wieku XIV
Świadomość maryjności zakonu była więc w XIII wieku bardzo utwierdzona. Pogłębiły ją wieki następne, co potwierdzają chociażby konstytucje z wieku XIV. W ich tekście z roku 1324 znajdujemy nie tylko potwierdzenie wcześniejszych przepisów w odniesieniu do kultu maryjnego, ale jego poszerzenie o nowe wyrażenia zarówno przez chórzystów (np. kończenie każdej godziny brewiarzowej antyfoną Salve Regina) jak i nie chórzystów (np. dodawanie takiej samej liczby Ave Maria do wszystkich przepisanych do recytowania Pater noster w modlitwach za zmarłych). Nadto w Proemium czy też w Rubrica prima konstytucji, gdzie zawierała się odpowiedź na pytanie o początki zakonu i o jego tytuł maryjny, czytamy, że karmelici zbudowali na górze Karmel kościół ku czci Najświętszej Dziewicy, że sami wybrali sobie maryjną tytulację i że potwierdziły to apostolskie przywileje otrzymane do papieży. Zauważmy, że podobne wytłumaczenie początków i maryjnej tytulacji zakonu, jakkolwiek z małymi wariantami (raczej stylistycznymi niż merytorycznymi), konstytucje zakonu karmelitańskiego będą powtarzać aż do 1904 roku.
Dalsze pogłębienie maryjnej tożsamości karmelitów dostrzegamy też przy lekturze konstytucji z 1357 i z 1369 roku. Rodzinne związki z Maryją, które karmelici coraz bardziej odczuwali, nakazały im m.in. celebrować oktawy niektórych świąt maryjnych, podczas codziennych nieszporów wspominać św. Annę, by mieć zjednoczone w kulcie Matkę i Córkę, czy w końcu obchodzić święto „sióstr” Matki Bożej, tj. Marii Jakubowej i Marii Salome (rokrocznie w dniu 25 maja).

Zauważmy na zakończenie tego punktu, że w pobożności maryjnej karmelitów, nakazywanej przez przepisy prawne, nie chodziło ani o ilość, ani także li tylko o jakość maryjnych praktyk religijnych, lecz raczej o formowanie w zakonnikach postawy ustawicznej duchowej komunii z Matką Zbawiciela, by za Jej przyczyną osiągnąć zjednoczenie z Nim samym, co przecież – jak do dziś czytamy w Regule – było celem ich życia w posłuszeństwie Jezusowi Chrystusowi i służenia Mu z czystego serca i prawego sumienia. Dlatego też konstytucje z 1369 roku kończyły się słowami, że wszystko to, co one nakazują i co zakonnicy powinni zachowywać, winno być „na chwałę Boga i błogosławionej Maryi Dziewicy Bożej Rodzicielki, naszej Matki”, ale po to, by osiągnąć zbawienie dusz w Jezusie Chrystusie, któremu niech będzie chwała i cześć na wieki wieków. Amen

Pytania do dzielenia się:
1. Co potwierdza tytulacje Maryjną Zakonu ?
2. Na czym polega skupienie na wzór Maryi wg bł. Jana Soretha?
3. Ustawiczna duchowa komunia z Maryją – jak należy to rozumieć ?