Matka Boża Szkaplerzna
prowadząca do Ojca
przez Chrystusa
w Duchu Świętym

  Artykuł pochodzi ze zbioru artykułów "Szkaplerz Karmelitański" wydanego w serii: "Biblioteka Zeszytów Karmelitańskich", Poznań 2002, s. 50-58.

Podstawy teologiczne duchowości Maryjnej w znaku szkaplerza
Szkaplerz - dar Matki Bożej prowadzi do Boga
Zakończenie

  Ojciec Święty Jan Paweł II w liście apostolskim z okazji jubileuszu 750-lecia szkaplerza karmel kańskiego, z dnia 21 marca br. pt. Szkaplerz znakiem "przymierza" z Maryją, pisze o syntezie duchowości maryjnej w nabożeństwie szkaplerznym:

To głębokie życie maryjne, które wyraża się w ufnej modlitwie, w pełnym zachwytu uwielbieniu i pilnym naśladowaniu pro­wadzi do zrozumienia, że najbardziej autentyczną formą nabożeń­stwa do Najświętszej Maryi Panny, wyrażającą się w skromnym znaku szkaplerza, jest poświęcenie się Jej Niepokalanemu Sercu. W ten sposób urzeczywistnia się coraz większa komunia i zażyłość z Najświętszą Maryją Panną jako nowy sposób życia dla Boga i kontynuowania tu, na ziemi, miłości Serca Jezusowego do swojej Matki Maryi [1] .  

Papież wyraźnie nawiązał do wypowiedzi swojego poprzednika Piusa XII, który z okazji 700-lecia szkaplerza karmelitańskiego w swo­im liście Neminem latet z 11 lutego 1950 roku podkreślał, że szkaplerz jest znakiem poświęcenia się Najświętszemu Sercu Niepokalanej Dzie­wicy Maryi [2] , któremu, zgodnie z życzeniami Matki Bożej Fatimskiej, poświęcił całą ludzkość w 1942 roku a następnie w 1944 ustanowił święto ku czci tegoż Niepokalanego Serca [3] . Przy tym Pius XII przedsta­wił karmelitański szkaplerz jako szatę maryjną znak i dowód opieki Maryi, jako wezwanie do intensywnego życia wewnętrznego, pamiątkę otrzymaną od najlepszej Matki, zwierciadło pokory i czystości, wezwanie do skromności i pokory.

Podstawy teologiczne duchowości maryjnej w znaku szkaplerza

  Jakie są podstawy teologiczne duchowości maryjnej i przymierza z Maryją przez szkaplerz? Na to pytanie trzeba odpowiedzieć, że Bóg w Trójcy Świętej Jedyny od wieków przewidział, zaplanował i przygo­tował Maryję na Matkę Syna Bożego i duchową Matkę odkupionej przez Niego ludzkości. Kościół w sensie przystosowanym odnosi do Niej tekst Pisma świętego z Księgi Przysłów:

Pan mnie stworzył swe arcydzieło, jako początek swej mocy, od dawna, od wieków jestem stworzona, od początku, nim ziemia powstała. Przed oceanem istnieć zaczęłam, przed źródłami pełny­mi wody; zanim góry zostały założone, przed pagórkami zaczęłam istnieć; nim ziemię i pola uczynił - początek pyłu na ziemi (Prz 8,22-26).  

Stąd Jan Paweł II w encyklice Redemptoris Mater napisał, że Boski plan zbawienia, który nam został objawiony wraz z przyjściem Chrystu­sa jest odwieczny. Jest on także odwiecznie związany z Chrystusem. W całokształcie tego planu, który ogarnia wszystkich ludzi szczególne miejsce zajmuje niewiasta, jako Matka Tego, z którym Ojciec odwiecznie związał dzieło zbawienia (RM 7). Realizacja odwiecznego planu Ojca rozpoczyna nową erę "pełni czasu" w momencie tajemnicy Zwiastowa­nia i Wcielenia Syna Bożego, jako pierwszego aktu zbawczego. Jest on dziełem całej Trójcy Świętej. Bóg Ojciec posyła na świat swojego Syna Przedwiecznego, bo tak Bóg umiłował świat, że Syna swojego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne (J 3,16). Dał też świadectwo o Nim: To jest Mój Syn umiłowany Jego słuchajcie (Mk 9,7).

Duch Święty dokonuje Tajemnicy Wcielenia. Sprawia On, że Sło­wo Przedwieczne - Syn Ojca staje się człowiekiem, przyjmując naturę ludzką w przeczystym łonie Niepokalanej Dziewicy Maryi. Syn Ojca Niebieskiego staje się w czasie Synem Maryi Panny. Przez tajemnicę Bożego Wcielenia, Maryja weszła w bliskie relacje (pokrewieństwo) z Osobami Trójcy Przenajświętszej. Jako arcydzieło Trójcy jest umiło­waną Córką Ojca Niebieskiego, Matką Syna Bożego i Oblubienicą Du­cha Świętego. Maryja dostąpiła jedynej w swoim rodzaju nieskończonej godności macierzyństwa Bożego, a z woli Jej Syna Jezusa - duchowego macierzyństwa wszystkich ludzi.

W scenie Zwiastowania - wyjaśnia Urs von Balthasar - w któ­rej Anioł trzykrotnie zabiera głos, po raz pierwszy zostają wymie­nione trzy osoby Bóstwa: "Pan z Tobą" (Jahwe, Bóg Izraela, któ­rego Jezus nazwie swoim Ojcem), "Porodzisz Syna, będzie On na­zwany Synem Najwyższego " i "Duch Święty wstąpi n a Ciebie [4] .

  Stąd Papież Paweł VI w adhortacji apostolskiej Marialis cultus uczy, że Maryja jest Rodzicielką Syna Bożego, a przez to najbardziej umiłowaną córką Ojca i świętym Przybytkiem Ducha Świętego (MC 56). Tę prawdę Ignacy Antiocheński w Liście do Kościoła w Efezie wyraził podobnie, gdy napisał: nasz Bóg Jezus Chrystus, począł się w łonie Ma­ryi z rodu Dawida oraz z Ducha Świętego, czyli narodził się z Boga i na­rodził się z Maryi. Dlatego Maryja wraz z Bogiem Ojcem może mówić do Jezusa: Synu mój! [5] Św. Jan Damasceński podkreślał, że imię Matki Boga (Theotokos) zawiera całą historię ekonomii Bożej w świecie, a Jej serce, jak zauważył św. Bazyli Wielki - stało się miejscem godów Boga w Trójcy Jedynego z ludzkością przez jedną z tych Osób, Syna Bożego [6] .

Z powyższych wypowiedzi wynika, że z tytułu tych bliskich relacji Maryi z Trójcą Świętą, Jej kult i duchowość maryjną należy uznać za trynitarne, czyli za odnoszące się do samej Trójcy Świętej. Ostateczną racją bytu Maryi jest Jezus, Syn Boży. Dlatego Sobór Watykański II w Konstytucji dogmatycznej o Kościele przypomniał, że w Najświętszej

Maryi Pannie wszystko odnosi się do Chrystusa i wszystko zależy od Niego (KK 60). Stąd wszelka cześć oddawana Maryi przechodzi zawsze w chwałę i uwielbienie Jej Syna.

Autentyczna duchowość maryjna rozpoczyna się wtedy, gdy uznaje się Maryję za Matkę, a siebie za Jej duchowe dziecko, razem z Nią trwa się w doświadczeniu żywej obecności Jezusa, w pełnieniu Jego woli, w adoracji Jego Osoby, przy czym bliskość Maryi, Jego Matki, staje się bliskością Jezusa do człowieka i człowieka do Jezusa. A ponieważ ten Jezus, który jest przedmiotem duchowości maryjnej (z Maryją), jest jed­nocześnie Synem Bożym, jest Bogiem, stąd cała duchowość maryjna na­biera charakteru teocentrycznego, trynitarnego [7] .

Należy również podkreślić, że ta duchowość dokonuje się w atmos­ferze pneumohagijnej. Dzięki Duchowi Świętemu dokonała się Tajemnica Bożego Wcielenia i odtąd Maryja stała się żywą świątynią Ducha Święte­go, który uzdalnia do życia miłością (Rz 8,5). Jezus powiedział Samary­tance, że Prawdziwi czciciele będą oddawać cześć Ojcu w Duchu i praw­dzie (J 4,23). Maryja jest nie tylko wzorem kultu w Duchu i w Prawdzie, ale żywym ucieleśnieniem tej formuły w całym życiu duchowym. Zgod­nie więc z nauczaniem Pawła VI w Marialis cultus dzięki związkowi Ma­ryi Panny z Bogiem Ojcem, Synem i Duchem Świętym, i Kościołem, Jej kult, a zatem i cała duchowość maryjna są włączone w jedyny kult, który słusznie nazywa się chrześcijańskim, ponieważ od Chrystusa bierze po­czątek i skuteczność, w Chrystusie znajduje pełny i doskonały wyraz oraz przez Chrystusa w Duchu Świętym prowadzi do Ojca [8] .

Szkaplerz - dar Matki Bożej prowadzi do Boga

  Karmelitański szkaplerz przypomina i dokumentuje zasadniczą rolę Maryi jako duchowej Matki ludzkości i pośredniczki łask, którą usta­wicznie spełnia aż do końca świata w ekonomii łaski. Sobór Watykański II w Konstytucji dogmatycznej o Kościele uczy:

[Maryja] utrzymywała wiernie swe zjednoczenie z Synem aż do krzyża, przy którym nie bez postanowienia Bożego stanęła (por. J 19,25), najgłębiej ze swym Jednorodzonym współcierpiała z ofiarą Jego złączyła się matczynym duchem, z miłością godząc się, aby doznała ofiarniczego wyniszczenia żertwa z Niej narodzo­na; a wreszcie przez tegoż Jezusa Chrystusa, umierającego na krzyżu oddana została jako matka uczniowi tymi słowy: "Niewia­sto, oto syn twój" (J 19,27) (KK 58).

To zaś macierzyństwo Maryi w ekonomii łaski trwa nieustan­nie - poczynając od aktu zgody, którą przy zwiastowaniu wiernie wyraziła i którą zachowała bez wahania pod krzyżem - aż do wie­kuistego dopełnienia się zbawienia wszystkich wybranych. Albo­wiem wzięta do nieba, nie zaprzestała tego zbawczego zadania, lecz poprzez wielorakie swoje wstawiennictwo ustawicznie zjednu­je nam dary zbawienia wiecznego. Dzięki swej macierzyńskiej mi­łości opiekuje się braćmi Syna swego, pielgrzymującymi jeszcze i narażonymi na trudy i niebezpieczeństwa, póki nie zostaną do­prowadzeni do szczęśliwej ojczyzny (KK 62).

  Jednym z dowodów Jej macierzyńskiej opieki i pośrednictwa łask jest szkaplerz święty - znak zbawienia, dar Matki. Szkaplerz jest ze­wnętrznym znakiem konsekracji - poświęcenia i oddania własnego życia Matce Bożej według ducha i ascezy Karmelu. To poświęcenie prowadzi do pełnego zawierzenia się Jej opiece oraz do rozwijania kultu i naślado­wania Jej wzniosłych cnót. Prowadzi do poznania Jej roli w ekonomii od­kupienia, Jej życia duchowego, zjednoczenia z Chrystusem i Kościołem.

Prawdziwa miłość do Maryi prowadzi do udziału w miłości odku­pieńczej i oblubieńczej Chrystusa. W pobożnych praktykach nie ograni­cza się tylko do noszenia szkaplerza, ale do codziennej rozmowy z Nie­bieską Matką przez odmawianie różańca, tak bardzo zalecanego przez Niepokalaną w Lourdes i Fatimie. Sama Matka Boża zdaje się podkre­ślać znaczenie i korelację tych praktyk i nabożeństw, ponieważ objawie­nia w Lourdes zakończyły się w święto Matki Bożej Szkaplerznej. Z te­go tytułu św. Bernadeta nosiła szkaplerz do końca życia. Objawienia zaś w Fatimie zakończyły się wizją Matki Bożej Szkaplerznej (13 paździer­nika 1917 r.). Z tej też racji uprzywilejowana Łucja wstąpiła do klaszto­ru Sióstr Karmelitanek Bosych pouczając, że w posłannictwie Matki Bo­żej Fatimskiej Różaniec i Szkaplerz są nierozdzielne [9] .

Nabożeństwo szkaplerzne urzeczywistnia się w Karmelu przez przynależność do Bractwa Szkaplerznego. Osoby świeckie przez przyję­cie szkaplerza (symbol maryjnego habitu) i zapisanie się do Bractwa uczestniczą w duchowości i przywilejach zakonu karmelitańskiego. Wyraźnie stwierdził to Pius XII:

Wszyscy zatem Karmelici, czy to w zamknięciach pierwszego lub drugiego zakonu, czy to w trzecim zakonie regularnym lub świeckim, czy wreszcie w Bractwach, żyją zespoleni węzłem miło­ści, przynależą do jednej rodziny Matki Najświętszej, niech zacho­wują w wiecznej pamięci wzór pokory i czystości Najświętszej Dziewicy, a w prostym kroju tej szaty upatrują streszczenie cnót skromności i prostoty. Niech tę szatę, którą w dzień i noc się okry­wają, uważają za wymowny symbol modlitwy, którą błagają Boga o pomoc [10] .

  Początki Bractwa sięgają XIII wieku. Od czasu objawienia się Mat­ki Bożej św. Szymonowi Stockowi i nadania wielkich przywilejów szkaplerzowi karmelitańskiemu, rozpoczął się masowy rozwój tego bractwa. W XIV wieku powstały pierwsze wspólnoty we Florencji, Bolonii, We­necji i innych miastach. W krótkim czasie erygowano je przy wszystkich klasztorach karmelitańskich [11] . Stanowiły one jedną z form działalności zakonu.

Bardzo ważnym dowodem historyczności wizji szkaplerznej św. Szymona Stocka i rozwoju nabożeństwa szkaplerznego jest karmelitańska ikonografia. Ukazuje ona, jak ten kult kształtował się w poszczegól­nych okresach i krajach Europy. We wszystkich klasztorach znajdują się liczne obrazy Matki Bożej Szkaplerznej. Są one również w parafialnych kościołach, przy których erygowano Bractwa Szkaplerzne [12] ". W Polsce istniało ponad 140 erygowanych Bractw w kościołach diecezjalnych [13] .

Do łaskami słynących i ukoronowanych papieskimi koronami należą obrazy Matki Bożej Szkaplerznej w Berdyczowie na Ukrainie i w Czer­nej koło Krakowa.

Do najcenniejszych należą kompozycje Matki Bożej Szkaplerznej z wyobrażeniem Trójcy Świętej. Zatrzymajmy się przy dwóch kompozy­cjach malarskich, posiadających bogaty program ideowy.

Do najstarszych należy obraz malarstwa tablicowego znajdujący się w klasztorze karmelitów w Corleone (Italia), namalowany przez Tomaso de Vigilia w XV wieku [14] . Przedstawia on Matkę Bożą z Apokalipsy z Dzieciątkiem Jezus na lewej ręce, przyobleczoną w słońce z księżycem pod Jej stopami. Prawą ręką wskazuje na odkrytą pierś, jako znak Boże­go macierzyństwa i pośrednictwa łask. Dzieciątko trzyma w lewej rącz­ce glob z krzyżykiem a prawą błogosławi.

Bogaty program treściowy i artystyczny dzieła ukazuje najstarsze tradycje zakonu i nabożeństwo szkaplerzne w trynitarnym kontekście. U stóp Maryi poniżej sierpa księżyca, na tle głębokiego pejzażu z kontu­rami architektury klasztoru ukazani są święci zakonu na modlitwie, ze złoconymi aureolami w białych pelerynach. Z lewej strony na pierw­szym planie znajduje się św. Anioł z Sycylii, męczennik. Świadczą o tym utkwiony sztylet w piersi i topór w głowie. Obok niego z wycią­gniętymi rękami w geście modlitewnym św. Albert z Trepani. Po prawej stronie z otwartą księgą w rękach siedzi prawdopodobnie św. Andrzej Corsini lub św. Brokard. Za nim ukazana jest scena przekazania przez Matkę Bożą szkaplerza św. Szymonowi Stockowi w dniu 15/16 lipca 1251 roku w Aylesford. Najświętsza Maryja Panna wręczając mu szkaplerz miała powiedzieć:

Przyjmij najmilszy synu, szkaplerz twego zakonu jako znak mego braterstwa, przywilej dla ciebie i wszystkich karmelitów. Kto w nim umrze nie zazna ognia piekielnego. Oto znak zbawie­nia, ratunek w niebezpieczeństwach, przymierze pokoju i wieczne­go zbawienia.

  Nad głową Madonny Aniołowie podtrzymują królewską koronę z gwiazd dwunastu. W zwieńczeniu centralnej kompozycji dwaj pustel­nicy z brodami trzymają banderole z napisami: Dana jest Jej chwalą Li­banu i piękno Karmelu (Iz 35,2) oraz Maryja Dziewica rodzi i żywi Kar­mel. Po bokach centralnej kompozycji znajdują się miniatury - po cztery z każdej strony. Przedstawiają one kolejno z prawej strony od góry: kar­melitów oddających cześć Maryi w pierwszej świątyni na Górze Karmel w Palestynie; Papieża Jana XXII zatwierdzającego Zakon Karmelitów; Matkę Bożą objawiającą się Janowi XXII i polecającą mu ogłosić przy­wilej sobotni; Jana XXII w otoczeniu kardynałów wydającego tzw. bullę sobotnią 3 marca 1322 r. Polega ona na obietnicy Matki Bożej wybawie­nia z czyśćca w sobotę po śmierci tych, którzy nosili pobożnie szkaplerz, zachowywali czystość według stanu i odmawiali officium parvum o NMP lub zachowywali post w środy i soboty. Z drugiej strony obrazu patrząc od dołu artysta przedstawił kolejne sceny: przyjmowanie do szkaplerza wiernych przez kapłana; Aniołów wyprowadzających dusze z czyśćca okryte szkaplerzami na ramionach; Matkę Miłosierdzia gro­madzącą pod płaszczem opieki dusze zmarłych; ostatnia scena narożnej miniatury posiada trzy strefy: na dole Aniołowie wyprowadzają dusze z czyśćca, pośrodku - Matka Boża wstawia się za nimi do Trójcy Świę­tej, ukazanej w górnej, trzeciej strefie w otoczeniu Dworu Niebieskiego.

Obraz jest cennym przekazem ikonograficznym, plastycznie ukazu­jącym wątki karmelitańskiej tradycji i dokumentującym wiarę ludzi w macierzyńskie pośrednictwo Matki Bożej przez karmelitański szka­plerz i przywilej sobotni w odniesieniu do Trójcy Świętej.

Bogaty program ideowy posiada również obraz Matki Bożej Kar­melitańskiej w klasztorze Sióstr Karmelitanek Bosych w Krakowie przy ul. Kopernika. Jest to obraz malowany techniką olejną na płótnie z pierwszej połowy XVIII wieku, o wymiarach 317x215 cm. Matka Bo­ża z Dzieciątkiem Jezus na prawym ramieniu ogarnia płaszczem opieki siostry karmelitanki i karmelitów bosych. Madonna ubrana jest w habit karmelitański z wyhaftowanym herbem Karmelu na zakonnym szkaplerzu, z królewską koroną na głowie. Z tyłu za Maryją stoi św. Józef z kwitnącą laską. Dzieciątko pomaga Najświętszej Matce podtrzymywać płaszcz nad podopiecznymi. W strefie górnej ukazuje się Bóg Ojciec z trójkątnym nimbem, który w dłoni opartej na globie ziemskim trzyma berło władzy. Na obłokach wśród skłębionych chmur uskrzydlone posta­cie Aniołów. Z lewej strony wyróżnia się Anioł trzymający księgę z nu­tami. Całą kompozycję wieńczy i zamyka Duch Święty w postaci gołę­bicy. Barokowa kompozycja ukazuje uwielbienie Trójcy Świętej przez Karmel pod przewodnictwem i opieką Matki Bożej Królowej Karmelu.

Przytoczone przykłady karmelitańskiej ikonografii wyraźnie potwierdzają trynitarny charakter maryjnej duchowości i nabożeństwa szkaplerznego w Karmelu.

Zakończenie

  Kościół w ciągu wieków wielokrotnie zatwierdzał przywileje szkaplerza i popierał nabożeństwo szkaplerzne. Ustanowił święto Matki Bo­żej Szkaplerznej, jako wspomnienie Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel na dzień 16 lipca. Do dalszego rozwoju i pogłębienia tego nabo­żeństwa wybitnie przyczyniło się nauczanie ostatnich papieży. Szczegól­ny wkład w pogłębienie i rozwój nabożeństwa szkaplerznego posiada list apostolski Piusa XII z 11 lutego 1950 roku, napisany z okazji 700-lecia szkaplerza karmelitańskiego [15] oraz liczne wypowiedzi i osobisty przykład Jana Pawła II, który w liście apostolskim z 25 marca 2001 ro­ku napisał:

Ta maryjna duchowość, która wewnętrznie kształtuje osoby i upodabnia je do Chrystusa, pierworodnego wśród wielu braci, wyraziła się we wspaniałych świadectwach świętości i mądrości bardzo wielu świętych mężczyzn i niewiast Karmelu, którzy wyro­śli w cieniu i pod opieką Matki.

Ja również od bardzo długiego czasu noszę na sercu Szkaplerz karmelitański! Z miłością do wspólnej Matki Niebieskiej, której opieki doznaję ustawicznie, życzę, aby dzięki temu rokowi maryjnemu wszyscy zakonnicy i zakonnice Karmelu oraz pobożni wierni, którzy Ją czczą z synowskim oddaniem, wzrastali w miło­ści do Niej i by umacniali w świecie obecność tej Niewiasty mil­czenia i modlitwy, wzywanej jako Matka Miłosierdzia, Matka na­dziei i łaski [16] .